اگر کسی به دلیل خواب یا فراموشی یا عذر دیگری نتواند نماز صبح را در زمان مقرر بخواند، باید آن را قضا کند.
قضای نماز صبح به این صورت است که فرد بعد از طلوع خورشید و قبل از زوال، با نیت قضای نماز صبح، دو رکعت نماز مانند نماز صبح معمولی می‌خواند.
باید توجه داشت که قضای نماز صبح باید در اسرع وقت انجام شود و تأخیر در آن مکروه است.
همچنین باید سعی کرد که علت فوت شدن نماز صبح رفع شود و با تقویت ایمان و تربیت نفس، خود را به این عبادت مهم تشویق کرد.
آن‌چه در پیش رو می خوانید:
راه جلوگیری از قضا شدن نماز صبح با درخواست از خداوند
اگر احتمال می‌دهیم نمازی از ما فوت شده حتماً آن را قضا کنیم.
آیه شریفه «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُوداً» یادمان باشد، شب که می‌خواهیم بخوابیم از خدای تبارک و تعالی استمداد کنیم، خدایا تو خودت ما را برای نماز صبح بیدار کن، خدایا تو عنایت کن و ما را به محفل نورانی خود و به بزم عاشقان و مناجات کنندگان خودت راه بده، شما امتحان کنید، بزرگان ما بارها فرمودند نمی‌شود انسان شب از خدا طلب کند، حتی نماز شب را، اما موفق به نماز شب نشود، به جای اینکه به این و آن سفارش کنیم که ما را برای نماز صبح بیدار کنید از خدا و ملائکه الهی بخواهیم، از آنهایی که دائماً بیدارند و توجه دارند.
اما نمازی که این قدر اهمیت دارد و چنین آثاری دارد چرا برخی افراد با اینکه دیگر نمازهایشان را مرتب می‌خوانند نماز صبح‌شان قضا می‌شود و نسب به قضاشدن آن نگرانی ندارند؟
از آیت الله بهجت سؤال شد:چه کنیم تا نماز صبحمان قضا نشود؟ در پاسخ فرمودند:کسی که باقی نمازهایش را در اول وقت بخواند؛ خدا او را برای نماز صبح بیدار خواهد کرد.
بیاید با عزم و اراده جدی نسبت به نماز اول وقت بینی شیطان را به خاک بمالیم، چرا که امام زمان(عج) درباره نماز می‌فرمایند:
«فَمَا أُرْغِمَ أَنْفُ الشَّیْطَانِ بِشَیْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا وَ أَرْغِمْ أَنْفَ الشَّیْطَان»
هیچ چیز مانند نماز، بینی شیطان را به خاک نمی‌مالد پس نماز بخوان و بینی شیطان را به خاک بمال.»
مرحوم آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی در وصیت خود به فرزندش می‌گوید: اگر آدمی چهل روز به ریاضت و عبادت بپردازد، ولی یک بار نماز صبح از او فوت شود، نتیجه آن چهل روز عبادت بی‌ارزش و نابود خواهد شد.
عوامل سلب توفیق از نماز صبح چیست؟
عوامل سلب توفیق از نماز صبح به دو گروه عمده دسته بندی می‌شود:
الف: عوامل مادی
فقدان برنامه‌ریزی و نظم در زندگی
از مهمترین عوامل مادی که مانع از توفیق درک نماز صبح می‌شود، فقدان برنامه‌ریزی و نظم در زندگی است، مانند فقدان برنامه‌ای منظم برای خواب و یا عدم برنامه‌ریزی جهت قضا نشدن نماز صبح و یا ایجاد مشغله‌های پراکنده و فراتر از توانایی‌های خود که نتیجه‌ای جز ایجاد خستگی مفرط ندارد.
پرخوری در شب
علتی دیگر برای خواب طولانی و سنگین پرخوری در شب است، حضرت عیسی (ع) خطاب به بنی اسرائیل فرمودند: «ای بنی اسرائیل! خوردن خود را زیاد نکنید، زیرا هر کس بر خوردن خود بیفزاید، بر خوابیدن خود هم می‌افزاید و هر کس که بر خواب خود بیفزاید، از نماز کم می‌گذارد و در نتیجه در زمره غافلان نوشته می‌شود.
آیت‌الله آقا عزیز خوشوقت درباره برخی کارهای که موجب قضا شدن نماز صبح شده می‌فرمایند:
آدم شب زیاد پای تلویزیون بنشیند، غذای چرب هم بخورد، شب هم کوتاه باشد، طبیعی است که دیگر بیدار نمی‌شود، از ایشان پرسیدند: حالا اگر بخواهد بیدار شود چه کار باید بکند؟ ایشان پاسخ دادند: باید مقدماتش را فراهم کند.
مقدمات یکی‌اش همین است، زود بخوابد، پای این تلویزیون ننشیند، غذای چرب و چیل نخورد، درست می‌شود إن‌شاء‌الله، بنابراین واجب است بر این آدم این کار‌ها را بکند و الّا مبتلا به گناه قضاشدن نماز صبح می‌شود.
ب: عوامل معنوی
ضعف در خداشناسی
یکی از مهمترین عوامل معنوی که موجب می‌شود تا انسان نسبت به نماز صبح اهمیت ندهد، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وی است.
فرض کنید اگر با یکی از مسئوالان که حل مشکلتان در دست اوست قراری گذاشته‌اید و یقین دارید که وی در همان ساعت مقرر منتظر شما است.
آیا واقعا شب به راحتی می‌خوابید و دیر بر سر قرار حاضر شده و یا با کسلی با وی مواجه می‌شوید؟
اگر انسان واقعاً نسبت به الطاف الهی کمترین معرفتی داشته باشد و بداند که کسی که در نماز با او صحبت می‌کند، همانی است که او را از نیستی به دنیا آورده و تمامی نعمت‌های خود را نیز بر او ارزانی داشته تا به نهایت کمال و درجات بالای بهشتی دست پیدا کند و او همانی است که اختیار کمی و زیادی روزی‌اش را دارد؛ همانی است که مرگ و زندگی‌اش در ید قدرت اوست، با این حال آیا نسبت به نماز با بی‌حالی برخورد خواهد کرد و یا آنکه سر از پا نشناخته و با تمام وجود به اقامه نماز عاشقانه خواهد پرداخت.
گناه
اعمال و رفتاری که انسان در طی روز انجام می‌دهد نقش بسیار مهمی در توفیق انسان نسبت به عبادات دارد؛ یعنی هر چه در طی روز کارهای شایسته از انسان سر بزند، توفیقات انسان نیز برای اعمال خوب دیگر بیشتر فراهم می‌شود و هر چه به گناه آلوده شود توفیق اعمال خوب از وی سلب می‌شود، لذا باید نسبت به این مسأله بسیار حساس بود تا به واسطه گناه درک لذت سحرخیزی را از دست نداد.
از آیت‌الله بهجت سؤال شد: چه کنیم تا نماز صبحمان قضا نشود؟ در پاسخ فرمودند: کسی که باقی نمازهایش را در اول وقت بخواند؛ خدا او را برای نماز صبح بیدار خواهد کرد.
خواندن نماز صبح در اول وقت آن، شاید از نمازهای دیگر مشکل‌تر باشد؛ چرا که کندن از رختخواب گرم و لذت خواب در ابتدای راه سخت است، ولی نماز گزار می‌تواند با کمی تمرین و ممارست از منافع سحر و صبح بهره‌مند گردد و از فیض نماز اول وقت ( بالاخص نماز صبح ) بی‌نصیب نماند.
باید توجه داشته باشید که از دست دادن سحر خیزی، معلول علت‌های مختلفی می‌باشد. مهمترین عامل آن این است که انسان فراموش کرده است هدف زندگی چیست و دین و عبادت چه نقشی در رسیدن به این هدف دارد.
کسانی که هدفمند زندگی می‌کنند و می‌دانند برای چه باید دین‌دار بود، چه بسا انگیزه بسیار قوی‌ای در این زمینه دارند و این مشکل را ندارند.
زندگی از نظر اسلام که دین توحیدی است، فرصت خدایی شدن انسان است و هدف زندگی هم همین است.
لطفا دقت کنید! آیا در مواقعی که قرار است صبح زود از خواب بلند شوید نیز نمی‌توانید از خواب بلند شوید؟
مانند مواقعی که برای رفتن به کوه و گردش با دوستان خود صبح زود برنامه‌ریزی نموده‌اید!
یا مثلا امتحان دارید!
چکار کنیم که برای نماز صبح خواب نمانیم؟
( البته در صورتی که شما مشکل جسمی یا روحی که باعث اختلال درخوابتان شود ندارید؛ که در صورت وجود، ابتدا باید آن‌ها رفع شوند) :
لطفا دقت کنید! آیا در مواقعی که قرار است صبح زود از خواب بلند شوید نیز نمی‌توانید از خواب بلند شوید؟
مانند مواقعی که برای رفتن به کوه و گردش با دوستان خود صبح زود برنامه‌ریزی نموده‌اید!
یا مثلا امتحان دارید!
آیا تاکنون فکر کرده‌اید چرا وقتی با دوستتان قرار دارید، فوراً بیدار می‌شوید و چه بسا بدون کوک کردن ساعت و از مدت‌ها قبل از ساعت قرار، خود به خود بیدار می‌شوید و هیچ چیزی مانع بیدار شدن شما نمی‌شود.
اما هنگامی که می‌خواهید نماز بخوانید و با خدا صحبت کنید و قرار ملاقات با خدا دارید، اینطور نیست و هر کاری می‌کنید بیدار نمی‌شوید و اگر بیدار شوید، دوباره می‌خوابید؟
می‌دانید مشکل ما چیست؟ مشکل این است که ما به قراری که با دوستمان داریم بیشتر معرفت و ایمان داریم و رابطه با دوستان را بیشتر دوست داریم تا نسبت به خداوند. مشکل در ضعف ایمان است.
نمی‌دانیم خدا چیست و چه خاصیتی برای ما دارد. از رابطه با دوست لذت می‌بریم اما از رابطه با خدا لذت نمی‌بریم.
وقتی یاد دوست را در ذهن خود کوک می‌کنیم، بدون ساعت بیدار می‌شویم، ولی وقتی یاد خدا را در خود کوک می‌کنیم، نمی‌توانیم بیدار شویم.
این یک مشکل فنی ایمانی است. تمام کسانی که صبح بیدار می‌شوند و کسانی که حتی قبل از صبح بیدار می‌شوند و نماز شب می‌خوانند، اینها با ساعت بیدار نمی‌شوند. ساعت کمک می‌کند، ولی ساعت به انسان انگیزه نمی‌دهد.
دستگاه انگیزشی انسان را فقط و فقط خدا تحریک می‌کند. تا معرفت و محبت خدا در دل انسان کوک نشود، انسان نمی‌تواند بیدار شود.
شما اگر می‌خواهید صبح بیدار شوید، اول باید عشق خدا را در خودتان کوک کنید و بعد البته رعایت مواردی که در ادامه خواهد آمد هم می‌تواند کمک کار باشد.
بدن انسان به خصوص در شب به خواب کافی نیاز دارد و اگر این نیاز برطرف نشود، در کار روزانه و … ایجاد خلل می‌کند. شب نشینی‌ها و خوابیدن دیر هنگام، در بیدار نشدن برای نماز و یا کسالت در آن بسیار مؤثر است.
معمولاً کسانی که تا دیر وقت بیدارند، نمی‌توانند نماز صبح را بجا آورند. اگر هم بیدار شوند، طبیعی است که نمازی با کسالت و خواب آلودگی بخوانند.
تفکر در این روایات نیز سودمند است :
پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله و سلم): [حفظِ] شش امر را برای من عهده‌دار شوید من بهشت را برای شما عهده‌دار می‌شوم:
نماز، زکات، امانتداری، شهوت، شکم و زبان را
امام باقر (علیه السلام) می‌فرمایند: خداوند دوست دارد کسی را که با مردم مزاح کند، اما سخن زشت به زبان نیاورد و نیز کسی را که اندیشه‌ای یکتا پرست داشته باشد و کسی را که آراسته به خصلت شکیبایی باشد و کسی را که به نماز خواندن افتخار کند.
پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) : ای ابوذر! پروردگارت عزوجل، به وجود سه نفر، بر فرشتگانش می‌بالد: مردی که در جایی تنها باشد و [به وقت اذان] اذان بگوید و نماز بخواند.
پروردگارت به فرشتگان می‌فرماید: ببینید بنده من نماز می‌خواند وهیچ کس جز من او را نمی‌بیند. پس هفتاد هزار فرشته به زمین فرود آیند و پشت سر او به نماز ایستند و تا فردای آن روز برایش آمرزش می‌طلبند؛ و مردی که شب هنگام در تنهایی برخیزد و نماز گزارد وسجده کند و در حال سجده خوابش برد.
پس، خداوند متعال می‌فرمایند: به بنده من بنگرید که روحش نزد من است و بدنش در طاعت من سجده کنان…
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: هیچ بنده‌ای نیست که به اوقات نماز و مواضع خورشید اهتمام ورزد، مگر اینکه آسودگی در هنگام مردن و از بین رفتن غم و اندوه‌ها و نجات از آتش را برایش ضمانت کنم.
چکار کنیم که برای نماز صبح به موقع بیدار شویم
دستگاه انگیزشی انسان را فقط و فقط خدا تحریک می‌کند. تا معرفت و محبت خدا در دل انسان کوک نشود، انسان نمی‌تواند بیدار شود.
شما اگر می‌خواهید صبح بیدار شوید، اول باید عشق خدا را در خودتان کوک کنید و بعد البته رعایت مواردی که در ادامه خواهد آمد هم می‌تواند کمک کار باشد.
بدن انسان به خصوص در شب به خواب کافی نیاز دارد و اگر این نیاز برطرف نشود، در کار روزانه و … ایجاد خلل می‌کند. شب نشینی‌ها و خوابیدن دیر هنگام، در بیدار نشدن برای نماز و یا کسالت در آن بسیار مؤثر است.
معمولاً کسانی که تا دیر وقت بیدارند، نمی‌توانند نماز صبح را بجا آورند. اگر هم بیدار شوند، طبیعی است که نمازی با کسالت و خواب آلودگی بخوانند.
رعایت آداب خواب، از جمله: وضو گرفتن، خواندن سوره توحید، ذکر صلوات، تسبیحات اربعه، تسبیح حضرت زهرا ( سلام الله علیها )، آیه الکرسی، بخصوص خواندن آیه آخر سوره کهف و نیز توسل به امام زمان (عج) برای محروم نماندن از فیض نماز اول وقت و … از جمله اموری است که خواب مؤمن را همراه با هدف و انگیزه می‌کند و این توجه و هدفمندی در بیداری صبح تأثیرگذار خواهد بود. البته اگر بجا آوردن همه آداب خواب برایتان سخت است، به هر میزان که مقدورتان می‌باشد انجام دهید.
برای بیدار شدن، ساعتی را کوک کنید و آن را دور از دسترس‌تان قرار دهید تا هنگام زنگ زدن نتوانید به راحتی آن را خاموش کنید و مجبور شوید به سمت ساعت حرکت کنید. در مواقعی که زنگ ساعت شما را بیدار نمی‌کند، بهتر است به یکی از نزدیکان سفارش کنید که شما را در ساعت مقرر بیدار کند. در ضمن برای ایجاد عادت می‌توانید مثلاً 20 دقیقه مانده به طلوع آفتاب بیدار شوید و نماز خود را بجا بیاورید و هر روز نماز خود را سعی کنید به نماز اول وقت نزدیک‌تر نمایید.
انجام هر کاری در ابتدا ممکن است کمی سخت باشد، ولی با تمرین و ممارست و استقامت و پایداری، آن عمل، آسان خواهد شد. خیلی از جوانان تلاش کرده‌اند و به نتیجه نیز رسیده‌اند. شما هم می‌توانید یکی دیگر از آن جوانان باشید. همین مطرح کردن سوال‌تان نشان می‌دهد که می‌خواهید و می‌شود، ان شاءالله.
جهت پایبندی به تصمیم‌تان، برای خود برنامه تنبیه بگذارید. به عنوان مثال با خود عهد ببندید که هرگاه سر ساعت مورد نظر از خواب بلند نشدید، برنامه مورد علاقه‌تان را که هر روز دنبال می‌کردید ترک نمایید.
یکی از کارهای شیطان قبل از انجام هرعبادتی این می‌باشد که آن را برای ما سخت جلوه می‌دهد، مانند ذره بین که اجسام کوچک را بزرگ نشان می‌دهد و در این صورت است که با بزرگ نشان دادن چیزی، فرد در خود احساس ناتوانی می‌کند.
نمازهای روزانه خود را سعی کنید در مساجد به جای آورید و از این طریق روحیه معنویتان را بالا ببرید. هر مقدار که ایمان‌تان افزایش یابد، انجام اعمال عبادی برایتان آسان‌تر خواهد شد.
همان طور که انجام عبادت، ایمان را افزایش می‌دهد، گناه نیز ایمان فرد را سست کرده و توفیق عبادت را از فرد می‌گیرد. بر این اساس باید انسان از گناهان خود توبه حقیقی نماید تا به انجام عبادت موفق شود. پ
یامبر خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) می‌فرماید: نیکی را نور دل و آرایه (زیبایی و روشنایی) رخسار و نیروی کار یافتم و بدی و گناه را سیاهی دل و سستی در کار و زشتی چهره
خواندن سه آیه آخر سوره کهف (خاصه آیه آخر (آیه 110)؛ قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا) جهت بیدار شدن در ساعت معین می‌تواند موثر افتد.
در مورد آثار و پیامدهای نماز هم تأمل کنید؛ البته اگر قبل از نمازهای روزانه و شب به هنگام خواب باشد، موثر‌تر است. این مطلب را به عنوان اصل کلی در ذهن داشته باشید، هر مقداری آگاهی ما در مورد مسئله‌ای افزایش یابد احتمال انجام آن کار (در صورت مثبت بودنش) نیز افزایش می‌یابد.
از این رو به این مطالب دقت کنید:
«وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ اولئک هُمُ الْوَارِثُونَ؛ و کسانی که بر نمازهایشان مواظبت می‌کنند. آنان همان وارثانند(وارثان بهشت)»
امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: هیچ کاری نزد خدای عزوجل محبوبتر از نماز نیست. پس مبادا چیزی از امور دنیا شما را از اوقات نماز باز دارد؛ زیرا خدای عزوجل مردمانی را نکوهیده و فرموده است: الَّذِینَ هُمْ عَن صَلاتِهِمْ سَاهُونَ؛ همانان که از نمازشان غافلند، یعنی از اوقات نماز غافلند و به آن اهمیتی نمی‌دهند؛
در اهمیت صبح همان بس که خدای عزوجل به آن قسم خورده است: «وَ الصُّبْحِ إذا أسْفَرَ»؛ و سوگند به صبح چون آشکار شود
«وَ الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ»؛ و سوگند به صبح چون بدمد.
بر این اساس می‌توان با برنامه‌ریزی صحیح، از این لحظات ملکوتی بهره برد و خود را محروم نکرد و آن را مقدمه‌ای برای سحر خیزی قرار داد.
علامه حسن زاده ی‌آملی می‌فرمایند: کسی که سحر ندارد از خود خبر ندارد! در مورد
نماز همین بس که امام صادق ( علیه السلام) در لحظات عمر شریف‌شان فرمودند: کسی که نماز را سبک بشمارد به شفاعت ما نمی‌رسد.
