برزخ فاصله بین دنیا و قیامت
یکی از اعتقادات مسلمانان این است که انسان پس از مرگ به عالم دیگری به نام «برزخ» وارد می‌شود و در آنجا باقی است تا زمانی که در «صور» دمیده شود و مردم از قبرها بیرون آیند، آنگاه به عالم قیامت وارد می‌شود.
برزخ به معنای فاصله است. فاصله‌ی بین دو خشکی یا دو آب یا دو چیز دیگر را برزخ گویند.
عالمی که انسان پس از مردن در آنجا به سر می‌برد، فاصله‌ای است بین عالم دنیا و قیامت، از این رو آن را «عالم برزخ» گویند.
آنچه که وارد عالم برزخ می‌گردد، صورت مثالی، انسان است نه بدنی که در قبر قرار می‌گیرد.
از ویژگی‌های صورت مثالی این است که ماده ندارد، امّا آثار ماده مانند شکل و صورت وحدّ وکمّ و کیف و اعراض فعلیه را داراست؛ یعنی مجرّد تام نیست.
به عبارت دیگر، دارای اندازه و حدّ و رنگ و بو و مسرّت و غضب و نگرانی است.
بنابراین، زنده است و دیده‌ی بصیرت و ادراکش افزون می‌گردد و مورد سوءال، موءاخذه، ثواب و عقاب برزخی قرار می‌گیرد.
عالمی که انسان پس از مردن در آنجا به سر می‌برد، فاصله‌ای است بین عالم دنیا و قیامت، از این رو آن را «عالم برزخ» گویند.
ترسیمی از زندگی برزخی
بدن برزخی و عذاب و نعمتهای آنجا را میتوان به گونه‌ای به لذت و یا نعمتهای موقع خواب تشبیه کرد.
انسان در عالم رؤیا واقعا یک رشته کارهائی را انجام میدهد، راه میرود، سخن میگوید، می‌اندیشد و…
هر گاه این کارها را با زندگی عنصری و مادی بسنجیم فاقد حقیقت خواهد بود ولی اگر از نسبت گیری و مقایسه صرفنظر کنیم.
باید گفت این کارها در ظرف رؤیا برای خود حقیقتی دارند، زیرا خوشیها، آرامش‌ها و آلام و دردهای رؤیایی، برای خود خالی از یک نوع واقعیت نیست.
چه بسا حالات انسان در خواب روی بدن عنصری نیز اثر می‌گذارد.
حالا اگر یک چنین زندگی رؤیایی واقعیت بیشتر و حقیقتی روشنتر پیدا کند باید نام آن را زندگی برزخی نهاد.
در آنجا ماده و عنصر یا مولکول و اتم وجود ندارد ولی صورت تمام موجودات جهان بی‌آنکه ماده و وزنی در کار باشد موجود است.
از این جهت دانشمندان میگویند، در جهان برزخ آثار ماده از گرمی و سردی، از شیرینی و تلخی، شادمانی و غمگینی هست، هر چند خود ماده وجود ندارد در آنجا خوردن و آشامیدن، سماع و استماع، و رؤیت و دیدن وجود دارد، اگر چه از ماده‌ای که این امور در زندگی ما بر آن توقف دارد، خبری نیست.
پیامبر گرامی در جنگ بدر دستور داد که کشته‌های قریش را به چاهی بریزند سپس بر سر چاه ایستاد و به آنان خطاب کرد و گفت: آیا آنچه را که خدای شما وعده کرده حقیقت داشت؟ مسلمانان گفتند آنان مردگانند و چگونه با آنان سخن میگوئید.
پیامبر فرمود: شما از آنان شنواتر نیستید، آنان می‌شنوند، ولی اجازه سخن گفتن ندارند.
شاید مایل باشید بخوانید:
آیا اموات هم دلتنگ می‌شوند؟
انواع عذابهای برزخی
آب داغ
عذاب مکذبان گمراه در عالم برزخ، با آب داغ و جوشان:
واما ان‌کان من المکذبین الضالین• فنزل من حمیم. «اما اگر او از تکذیب کنندگان گمراه باشد، • با آب جوشان دوزخ از او پذیرایی می‌شوید». [۱][۲] [۳]
از امام صادق علیه‌السّلام در تفسیر آیه نقل شده که مقصود از «… فنزل من حمیم» آب داغ و جوشان در عالم قبر است. [۴]
آتش
آتش برزخی، عذاب کافران قوم نوح، پس از غرق شدن در دنیا:
« (آری، سرانجام) همگی بخاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند، و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند! • نوح گفت: «پروردگارا! هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار». [۵][۶] [۷]
عرضه همیشگی فرعونیان در هر صبح و شام، بر آتش برزخ:
«خداوند او را از نقشه‌های سوء آن‌ها نگه داشت، و عذاب شدید بر آل فرعون وارد شد! • عذاب آن‌ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند؛ و روزی که قیامت برپا شود (می‌فرماید:) «آل فرعون را در سخت‌ترین عذابها وارد کنید». [۸][۹][۱۰]
تهدید به عذابهای برزخی
منافقان
تهدید خداوند به منافقان نسبت به عذاب برزخی:
«و از (میان) اعراب بادیه‌نشین که اطراف شما هستند، جمعی منافقند؛ و از اهل مدینه (نیز)، گروهی سخت به نفاق پای بندند. تو آن‌ها را نمی‌شناسی، ولی ما آن‌ها را می‌شناسیم. بزودی آن‌ها را دو بار مجازات می‌کنیم (: مجازاتی با رسوایی در دنیا، و مجازاتی به هنگام مرگ)؛ سپس بسوی مجازات بزرگی (در قیامت) فرستاده می‌شوند». [۱۱]
مقصود از دو بار عذاب در «سنعذبهم مرتین» یکی در دنیا و دیگری در قبر است. [۱۲][۱۳][۱۴]
اعراض‌کنندگان از یاد خدا
تهدید شدن اعراض کنندگان از یاد خدا، به عذاب برزخی:
ومن اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا ونحشره یوم القیمة اعمی. «و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت؛ و روز قیامت، او را نابینا محشور می‌کنیم!». [۱۵]
در ذیل آیه از حضرت علی علیه‌السّلام نقل شده که مقصود از «معیشة ضنکا» – که خداوند از آن برحذر داشته – عذاب قبر است. [۱۶]
صفات عذابهای برزخی
اهانت‌آمیز بودن
عذاب برزخی برای ظالمان، اهانت‌آمیز و خفت بار: … ولو‌تری اذ الظلمون فی غمرت الموت والملئکة باسطوا ایدیهم اخرجوا انفسکم الیوم تجزون عذاب الهون بما کنتم تقولون علی الله غیر الحق وکنتم عن ءایته تستکبرون. «… و اگر ببینی هنگامی که (این) ظالمان در شداید مرگ فرو رفته‌اند، و فرشتگان دست‌ها را گشوده، به آنان میگویند: «جان خود را خارج سازید! امروز در برابر دروغهایی که به خدا بستید و نسبت به آیات او تکبر ورزیدید، مجازات خوار کننده‌ای خواهید دید»! (به حال آن‌ها تاسف خواهی خورد) ». [۱۷] [۱۸]
دائمی بودن
همیشگی بودن عذاب برزخی برای فرعونیان، پس از مرگ:
«خداوند او را از نقشه‌های سوء آن‌ها نگه داشت، و عذاب شدید بر آل فرعون وارد شد! • عذاب آن‌ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند؛ و روزی که قیامت برپا شود (می‌فرماید:) «آل فرعون را در سخت‌ترین عذابها وارد کنید». [۱۹][۲۰]
امام صادق علیه‌السّلام در تفسیر آیه «… النار یعرضون علی‌ها غدوا و عشیا» فرمودند: … در برزخ و قبل از قیامت است و «یوم تقوم الساعة» را قرینه‌ای برای این استفاده قرار دادند. [۲۱]
بد و ناخوشایند بودن
عذاب برزخی فرعونیان، بد و ناخوشایند:
«خداوند او را از نقشه‌های سوء آن‌ها نگه داشت، و عذاب شدید بر آل فرعون وارد شد! • عذاب آن‌ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند؛ و روزی که قیامت برپا شود (می‌فرماید:) «آل فرعون را در سخت‌ترین عذابها وارد کنید». [۲۲][۲۳][۲۴]
۱. ↑ واقعه/سوره۵۶، آیه۹۲.
۲. ↑ واقعه/سوره۵۶، آیه۹۳.
۳. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۴۰.
۴. ↑ عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج۵، ص۲۳۰.
۵. ↑ نوح/سوره۷۱، آیه۲۵.
۶. ↑ نوح/سوره۷۱، آیه۲۶.
۷. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۶.
۸. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۴۵.
۹. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۴۶.
۱۰. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۳۳۵.
۱۱. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۰۱.
۱۲. ↑ زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۲، ص۳۰۶.
۱۳. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۱۴.
۱۴. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۶.
۱۵. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۱۲۴.
۱۶. ↑ حسینی بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۷۸۶.
۱۷. ↑ انعام/سوره۶، آیه۹۳.
۱۸. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۲۸۲.
۱۹. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۴۵.
۲۰. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۴۶.
۲۱. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۴۴۵-۴۴۶.
۲۲. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۴۵.
۲۳. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۴۶.
۲۴. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۳۵۰.
شاید مایل باشید این کتاب را مطالعه کنید:
کتاب منازل الآخره حاج شيخ عباس قمی
چه عواملی موجب عذاب یا نعمت در عالم برزخ می‌شوند؟
انسان‌ها در عالم برزخ زندگی‌های متفاوتی دارند؛ بعضی از بهترین نعمت‌ها بهره می‌گیرند و در کمال خوشی و آرامش زندگی می‌کنند، ولی برخی دیگر کمتر.
در عذابهای برزخی نیز همه یکسان نیستند؛ بعضی در سخت‌ترین عذابها معذّب هستند و برخی کمتر و خفیف‌تر؛ لذا به‌طور کلی باید گفت؛ هر کار نیک یا شرّ همچنان که می‌تواند در بهشت و دوزخ انسان تأثیر بگذارد، در زندگی برزخی او نیز تأثیرگذار خواهد بود.
انواع نعمت‌ها و عذابهای برزخی از عقاید، اخلاق و اعمال انسان‌ها در دنیا سرچشمه می‌گیرد، بلکه خود اخلاق و اعمال خوب یا بد انسان هستند که در باطن ذات او وجود دارند و در عالم برزخ به صورت انواع نعمت‌ها یا عذابها آشکار می‌گردند.
چنان‌که امام صادق (ع) فرمود: «هنگامی که مرده را در قبر می‌گذارند شخصی بر او ظاهر می‌شود و میگوید: ما سه نفر بودیم، رزق تو با فرا رسیدن اجلت تمام شد. خویشانت نیز تو را ترک کردند و رفتند. من عمل تو هستم و همیشه با تو خواهم بود، اما در دنیا مرا از همه ناچیزتر می‌شمردى».
بنابراین، انسان تا زمانی که زنده است می‌تواند با عمل صالح و اخلاق نیک برای پس از مرگ و جهان آخرت خود توشه‌ای تهیه کند و در آنجا از آن‌ها بهره بگیرد، ولی با فرا رسیدن مرگ پرونده عملش بسته می‌شود و دستش از دنیا کوتاه می‌گردد.
اما از احادیث استفاده می‌شود که اگر انسان در دنیا کارهای نیک و با دوامی را به قصد قربت انجام داده پس از مرگ و در جهان برزخ نیز از ثواب آن‌ها بهره می‌گیرد.
به‌طور کلی:
هر کار نیک یا شرّی همچنان که می‌تواند در بهشت و دوزخ انسان تأثیر بگذارد، در زندگی برزخی او نیز تأثیرگذار خواهد بود.
با این وجود؛ در روایات به طور جزئی و مشخص از کارهای نیک و گناهانی که موجب نعمت و عذاب برزخی (عالم قبر) می‌شوند، نام برده شده است:
صدقه، دانش سودمند، فرزند صالح، محبت اهل بیت (ع) و… به عنوان عوامل نعمت برزخی.
زنا، شراب‌خواری، سخن‌چینی و… به عنوان عوامل عذاب برزخی.
در روایات؛ به طور جزئی و مشخص از کارهای نیک و گناهانی که موجب نعمت و عذاب برزخی (عالم قبر) می‌شوند، نام برده شده است که در این‌جا در دو بخش به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
الف. عوامل نعمت برزخی
برخی از اعمالی که موجب نعمت برزخی می‌شود و در روایات بیان شده‌اند، عبارت‌اند از: صدقه، دانش سودمند، فرزند صالح، محبت اهل بیت (ع)، گفتن اذان، و آموزش کار خیر.
پیامبر خدا (ص) در سخنانی فرمود: «وقتی مؤمن بمیرد عملش قطع می‌شود، جز از سه چیز: صدقه‌ای که از او مانده و جریان دارد، علمی که مردم از آن نفع می‌برند و فرزند صالحی که برایش دعا کند».
«دوست داشتن من و دوست داشتن اهل بیت من، در هفت جای بسیار وحشتناک، سود می‌بخشد: هنگام مردن، در قبر، روز محشر، هنگام دادن نامه اعمال، هنگام حساب، نزد میزان و در عبور از [پل] صراط».
«بدانید که هر کس با دوستی خاندان محمّد (ص) بمیرد، در قبر، دو در به سوی بهشت برایش باز می‌شود».
«کسی که برای خدا اذان میگوید، تا زمانی که اذانش را به پایان ببرد، مانند شهیدی است که در خونش می‌غلتد، و هر تَر و خشکی برای او گواهی میدهد، و هر گاه بمیرد، در گور [بر بدن] او کِرم نمی‌افتد».
امام صادق (ع) فرمود: «شش چیز است که مؤمن بعد از مرگ نیز از ثواب آن‌ها بهره می‌گیرد: ۱. فرزند صالحی که برایش طلب مغفرت کند.
۲. نوشته‌ای که خوانده شود.
۳. چاه آبی که بکند و در اختیار مردم قرار دهد.
۴. درختی که در زمین بنشاند.
۵. آبی که به عنوان صدقه جاری سازد.
۶. عمل خوبی که پایه‌گذاری کند و مردم از آن پیروی کنند».
ابوبصیر میگوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود:
«هرکس کار خیری را به دیگری بیاموزد به مقداری که به عمل کننده پاداش داده می‌شود به تعلیم دهنده نیز پاداش داده می‌شود».
ابو بصیر میگوید: به آن‌حضرت عرض کردم اگر شخص آموزش دیده همان را به دیگری بیاموزد چه؟ فرمود: «چنانچه آموزش دیده به همه مردم تعلیم کند به مقدار ثواب همه آن‌ها به تعلیم دهنده (اول) نیز پاداش داده خواهد شد».
ابوبصیر عرض کرد: اگرچه شخص نخست مرده باشد؟ فرمود: «آری اگرچه مرده باشد».
ب. عوامل عذاب برزخی
برخی از اعمالی که موجب عذاب برزخی می‌شوند و در روایات بیان شده‌اند، عبارت‌اند از: زنا، شراب‌خواری و سخن‌چینی.
پیامبر خدا (ص) در سخنانی فرمود: «زن شوهرداری که مرد بی‌گانه‌ای یا نامحرمی چشمش را پر کرده باشد، مورد خشم شدید خداوند عزّ و جلّ است.
اگر چنین باشد، خداوند همه اعمال او را باطل می‌گردانَد، و اگر به شوهر خود خیانت ورزد، بر خدا است که او را پس از عذاب دادن در قبر، به آتش دوزخ بسوزانَد».
«سوگند به آن که مرا به حق بر انگیخت، شراب‌خوار، تشنه می‌میرد و در قبر، تشنه است. روز قیامت نیز تشنه بر انگیخته می‌شود…».
«هر کس نَمّامی و سخن چینی بین دو نفر کند، حق تعالی مسلط کند در قبر بر او آتشی را که او را تا روز قیامت بسوزاند…».
